تصویرآذربایجان،میرزازین العابدین تبریزی پدر صنعت چاپ ایران

دکتر رحمت سخنی از مرکز آموزشی درمانی امام خمینی (ره) اورمیه

تبریز در تاریخ ایران،‌ به عنوان شهر مدرن و آگاه شناخته شده و در تبریز تنها به خاطر تاسیس اولین چاپخانه ایران به چنین جایگاهی نرسیده، بلکه تداوم سرمایه گذاری و فعالیت در شاخه های گوناگون  چاپ همچنان این عنوان را برای این شهر محفوظ داشته است.

درواقع تبریز امروزه به عنوان مهمترین قطب صنعت چاپ کشور – پس از تهران – نقشی تعیین کننده در آوردن تکنولوژی های جدید، تربیت نیروی کار ماهر و پاسخگویی به نیازهای چاپی کشور ایفاد می کند.

کارخانه ها  و مراکز تولیدی و صنعتی متنوع (به ویژه صنایع غذایی)، زمینه ساز تقاضا برای رشد صنعت چاپ در آذربایجان بوده و به نوبه خود از پشتیبانی  صنعت چاپ برخوردار شده اند.

اولین چاپخانه در تبریز تاسیس شده و کتابهایی که در قرن نوزدهم در چاپخانه های تبریز چاپ شده اند، هم اینک در کتابخانه ها و موزه های مشهور دنیا از جمله پطرزبورگ،‌مسکو،‌پاریس،‌برلین و تهران و ... نگهداری می شوند.

 این چاپخانه به دستور عباس میرزا نایب السلطنه و به همت و پایمردی میرزازین العابدین تبریزی پدر صنعت چاپ ایران، اولین ماشین چاپ حروفی در شهر تبریز در سال 1227 ه . ق (1811 میلادی) در یکی از محله های تبریز به نام ویجو – که آن موقع در خارج از قلعه تبریز واقع بود – نصب و راه اندازی شد.

دستگاه چاپ این چاپخانه سربی بود که کتاب های فارسی را با حروف عربی می چیدند. تهران با وجود این که پایتخت کشور بود ، تنها حدود ده سال بعد (یعنی در سال 1239) دارای دستگاه چاپ شد.

بنا بر نیاز جامعه آن روز، نخستین کتابی که چاپ شد مربوط به جنگ های ایران و روس می شد ، کتاب "رساله جهادیه" اثر میرزا عیسی قائم مقام بود که در چاپخانه میرزازین العابدین ، چاپ شد و چاپ آن در سال 1233 ه . ق به پایان رسیده و منتشر شد.

عده ای از محققان بر این باورند که که قبل از رساله جهادیه رساله دیگری به نام "فتح نامه" تالیف میرزا ابوالقاسم قاوم مقام پسر قائم مقام اول در همان سال 1233 ه . ق و در همان چاپخانه تبریز به چاپ رسیده است که این کتاب درباره فتوحات عباس میرزا و عهدنامه گلستان است.

عباس میرزا در سال 1240 ه . ق شخصی به نام میرزاجعفر  تبریزی را به مسکو فرستاد، عباس میرزای تبریز مشهور به امید دومین چاپخانه که از نوع سنگی (مقدم چاپ افست) بود را به تبریز آورد.

چاپ ژلاتینی توسط علیقی خان صفروف در سال 1310 و همچنین چاپ باتیک (کلاقه ای ) و سیلک توسط استاد حسین گنجینه مدرس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز برای اولین بار در این شهر (تبریز) راه اندازی شد.

همانطور که اشاره شد  نخستین چاپخانه به همت آقازین العابدین تبریزی در شهر تبریز تاسیس گردید، نخستین فرهنگ چاپخانه نیز تحت عنوان "راهنمای فن چاپ" تالیف مرحوم یوسف خادم هاشمی نسب در سال 1342 در 106 صفحه در این شهر چاپ شد.

در حال حاضر وضعیت چاپ در آذربایجان شرقی نیز در سطح کشور مناسب بوده و وضعیت کنونی واحدهای چاپی استان آذربایجان شرقی در مجموع 314 واحد است  که به تفکیک شامل 216 واحد چاپخانه، 51 واحد چاپ روی نایلون ،‌2 واحد چاپ روی فلز (حلب)، 12 واحد چاپ روی جعبه و 33 واحد کارگاه های پیش از چاپ لیتوگرافی است. (از مجموع 314 واحد دارای مجوز، حدود 40 واحد به دلایل گوناگون نیمه فعال هستند .) همچنین تعداد کارگاههای صحافی موجود در تبریز 18 باب و تعداد واحد های جعبه سازی و دایکات 70 واحد است.

از 267 واحد چاپی اعم از چاپخانه و و کارگاه های چاپ روی نایلون، تعداد 54 واحد آن در شهرستان های استان و تعداد 213 واحد در تبریز متمرکز می باشند.

درضمن آذربایجان شرقی از نظر نوع ماشین آلات پیشرفته تر از استان های دیگر است،به عنوان مثال در این استان پنج دستگاه ماشین چاپ هلیوگراور هشت رنگ و بیش از 9 دستگاه فلکسو شش رنگ وجود دارد که کیفیت چاپ این دستگاه ها در حد بسیار مطلوب است.